Novakova pećina

Romanija je planina koja baštini bogatu istoriju, te je poznata i pod nazivom Hajdučka gora zbog priča i epskih pjesama koje se i danas mogu čuti. Hajdučija je na Romaniji bila aktivna sve do kraja 19. vijeka, a najpoznatiji hajduk sa Romanije svakako je Starina Novak čija pećina je danas istorijska i turistička atrakcija opštine Pale.

Novakova pećina se nalazi na strmim liticama Romanije, na 1515 m nadmorske visine, a do nje se dolazi uglavnom planiniskim puteljcima koji su danas markirani i obezbijeđeni (ne preporučuje se obilazak bez stručnog znanja ili vodiča). Put uz uspon u neposrednoj blizini pećine ojačan je sajlama jer je dosta strm i težak. Pećina je dubine od oko 10 m i visine do 7 m, a pretpostavlja se da su je koristili Iliri, Kelti, Rimljani i Sloveni. Ispod Novakove pećine nalazi se Novakova njiva – proplanak idealan za kampovanje. Na ovom proplanku se svake godine organizuje Đurđevdanski uranak, a u blizini je i Novakovo vrelo (izvorište planinske čiste vode). Čitav ovaj prostor obiluje šumama, ljekobiljem i prelijepom prirodom. Nedaleko od pećine nalazi se lovački dom na Majdanima i planinarski dom u Stajni. Ispod pećine je nekada prolazio Carigradski drum (koji je jedno vrijeme spadao među najbitnije puteve u Bosni). Uz taj drum se dolazi i do Carevih voda – čuvenog izvorišta planinske vode koja je vijekovima gasila žeđ svima koji su tuda prolazili ili živjeli.

Prema nekim podacima, kosti Starine Novaka su početkom 20. vijeka prenešene u zajedničku grobnicu pored stare paljanske crkve i sahranjene zajedno sa stradalim srpskim borcima iz Prvog svjetskog rata. Starina Novak je ostavio dubok trag u srpskoj istoriji i epskim pjesmama. Hajdukovao je po Srbiji i Hercegovini, ali se najviše zadržao na Romaniji.